Ksiądz Wacław Grabowski (1883-1961)

Szanowny Panie Doktorze
Przesyłam artykuł o księdzu Wacławie Grabowskim. Postać warta przypomnienia.
Będę wdzięczny za zamieszczenie tekstu na stronie Państwa Towarzystwa.

Artykuł ukazał się 1 sierpnia 2023 roku w „Kresowym Serwisie Informacyjnym”. Materiały o księdzu odnalazłem
m.in. w Archiwum diecezjalnym w Pelplinie, Centralnym Archiwum Państwowym Litwy w Wilnie
oraz prywatnych zbiorach p. Tadeusza Szynkowskiego.

Będę również wdzięczny za wsparcie [zamieszczonego wcześniej] apelu na temat cyfryzacji polskich archiwaliów
z okresu 1918 - 1945 znajdujących dziś w zasobach Litwy, Białorusi i Ukrainy.

Pozdrawiam serdecznie,
Tomasz Kiejdo.

 

Oszmiańskie historie – ks. Wacław Michał Grabowski.
Kapłan, organizator polskiego szkolnictwa i społecznik. Poseł na Sejm Wileński w 1922 roku

Powiat oszmiański za czasów Rzeczypospolitej Obojga Narodów był największym z powiatów w województwie wileńskim.
To właśnie na jego terenie – w Krewie – zawarto układ, który dał początek unii polsko-litewskiej. Stąd wywodzi się królewska
dynastia Jagiellonów. Tu urodziło się i pracowało wielu wybitnych artystów, kapłanów, działaczy społecznych i obrońców Ojczyzny.

W cyklu wspomnień przedstawię osoby i rodziny związane z przedwojenną historyczną „Oszmiańszczyzną”.
Niekiedy będą to wątki nieznane, innym razem odświeżone, ale wzbogacone o nowe materiały z archiwów lub zbiorów prywatnych;
w znacznej części nigdy nie publikowano. Kolejne artykuły pojawiać się będą w dwumiesięcznych odstępach.

Ks. Wacław Grabowski przez kilkanaście lat probostwa w Graużyszkach na Oszmiańszczyźnie odcisnął swoje piętno
w lokalnej społeczności. Nie tylko dzięki posłudze kapłańskiej, ale także na niwie społecznej.
W okresie okupacji niemieckiej, w trakcie I wojny światowej, ten polski patriota tworzył w gminie Graużyszki zręby oświaty.
Zakładał szkoły, dbał o ich wyposażenie i warunki materialne. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości nauczał religii,
był przewodniczącym dozoru szkolnego, a w 1922 roku został wybrany posłem do Sejmu Wileńskiego.
Po opuszczeniu Graużyszek równie intensywną działalność podjął w parafiach Mejszagoła oraz Korkożyszki.
Po wojnie zamieszkał w Toruniu.

1. Ks. Wacław Grabowski, zdjęcie wykonane 27 grudnia 1935 r.
Fotografia z albumu z ks. Wacława Grabowskiego, zbiory Tadeusza Szynkowskiego.

Urodził się 28 września 1883 roku w Wilnie. Jego ojciec Józef prowadził zakład powozowy, a matka Katarzyna z Godwdów
zajmowała się domem. Wacław miał pięć sióstr. Szkołę średnią ukończył w Wilnie, a w roku 1900 wieczorową szkołę malarską.
W 1901 roku, po złożeniu egzaminów, został przyjęty do Wyższego Seminarium Duchownego w Wilnie. Święcenia kapłańskie
przyjął 22 maja 1906 roku w bazylice katedralnej z rąk biskupa wileńskiego Edwarda Roppa. Mszę prymicyjną odprawił 13 czerwca
w kościele pobernardyńskim w Wilnie. Pierwszy urząd – wikariat w Dąbrowie, dekanat sokólski, otrzymał 15 sierpnia.
Proboszczem tej parafii był wówczas urodzony w Oszmianie ks. Czesław Górski. W 1909 roku ks. Wacław został administratorem
parafii Żodziszki w dekanacie świrskim. O uroczych Żodziszkach, położonych nad rzeką Wilią, wspominał po latach jako o miejscu
swojej pierwszej samodzielnej pracy duszpasterskiej.

W 1910 roku (od 1 maja do 31 sierpnia) wraz ks. Czesławem Górskim odbył czteromiesięczną podróż po Europie.
Kapłani rozpoczęli ją od zwiedzenia Lwowa i Krakowa. Ogromnych przeżyć dostarczył pobyt we Włoszech, a zwłaszcza audiencja
u Ojca Świętego Piusa X, od którego ks. Grabowski otrzymał błogosławieństwo papieskie i krzyż. Nosił go przez całe życie.
Następnie dotarli do Francji, zwiedzili Szwajcarię, Belgię, Holandię, Węgry, Niemcy oraz Czechy.

2. Kościół w Żodziszkach, miejsce pierwszej samodzielnej posługi ks. Grabowskiego.
Według opisu zdjęcia, wieża świątyni w trakcie I wojny światowej (w 1915 r), ze względów strategicznych została rozebrana.
Fotografia z albumu ks. Wacława Grabowskiego, zbiory Tadeusza Szynkowskiego.

Graużyszki – organizator polskiego szkolnictwa, poseł na Sejm Wileński w 1922 roku

Wiosną 1915 roku trafił na Oszmiańszczyznę, do parafii śś. Piotra i Pawła w Graużyszkach, która liczyła wtedy 4681 wiernych.
Wspominał, że do dekanatu oszmiańskiego sprowadził go przywoływany ks. Górski, który od 1912 roku pełnił funkcję proboszcza
i dziekana oszmiańskiego. Jesienią 1915 roku Niemcy wyparli Rosjan z Wileńszczyzny. Ks. Grabowski rozpoczął intensywną
działalność społeczną. Kiedy władze niemieckie wydały zezwolenie na nauczanie w języku ojczystym, podjął trud związany z odbudową
polskiej oświaty. Zakładał szkoły, dbał o nauczycieli oraz wyposażenie placówek. W 1916 roku, staraniem księdza proboszcza Grabowskiego,
gmina Graużyszki posiadała 22 szkółki, w których uczyło się 1100 uczniów. Niestety, wojna, ogólne wycieńczenie ekonomiczne
i głód spowodowały w roku 1918 spadek ich liczby do 10. W Graużyszkach założył parafialną szkołę katolicką, którą kierował osobiście.

Po zajęciu Wileńszczyzny przez gen. Lucjana Żeligowskiego w październiku 1920 o jej dalszych losach miał zdecydować Sejm Wileński,
do którego wybory przeprowadzono 8 stycznia 1922 roku. Ksiądz Wacław Grabowski, dzięki swojej szerokiej działalności,
był na Oszmiańszczyźnie postacią rozpoznawalną. Stanął w szranki wyborcze. Startował z ramienia Rad Ludowych w czwartym okręgu
wyborczym Oszmiana i uzyskał mandat. Kapłan stał na stanowisku, podobnie jak jego ugrupowanie, iż obszar Litwy Środkowej musi być
bezwarunkowo wcielony do Rzeczypospolitej Polskiej i w tym duchu brzmiały jego wystąpienia w izbie poselskiej.
Należał do dwóch komisji sejmowych: weryfikacyjnej oraz interpelacyjnej. 20 lutego 1922 roku Sejm Wileński przyjął uchwałę dotyczącą
wcielenia Wileńszczyzny do Polski przy 96 głosach za (w tym ks. Grabowskiego) oraz 6 wstrzymujących się. Czterech posłów było nieobecnych.
Po zakończeniu posiedzenia cały sejm udał się do katedry wileńskiej, gdzie uroczyście odśpiewano „Te Deum”.

3. List wierzytelny zaświadczający o wyborze ks. Wacława Grabowskiego posłem na Sejm Wileński, Oszmiana 11 stycznia 1922 r.
Skan zbiory Litewskie Centralne Archiwum Państwowe.

W roku 1922 wziął udział w ogólnopolskim kursie katechetycznym w Wilnie, a dwa lata później odbył wyższy kurs katechetyczny w Lublinie.
Po zakończeniu obrad sejmowych dalej działał na rzecz rozwoju polskiej oświaty. W 1922 roku z upoważnienia i zatwierdzenia władzy kościelnej
pełnił obowiązki prezesa Dozoru Szkolnego w gminie Graużyszki. Z ramienia władz szkolnych był przewodniczącym rejonowych konferencji
nauczycielskich oraz przewodniczącym komisji oświatowej przy sejmiku oszmiańskim. Nauczał także religii w szkołach gminy graużyszkiej.

Mejszagoła – odnowienie kościoła, obchody dziesięciolecia niepodległości Polski, patron wielu grup parafialnych

22 marca 1927 roku ks. Wacław Grabowski został przeniesiony z Graużyszek na probostwo w Mejszagole. Początki nowej parafii kapłana
sięgały chrztu Litwy. Walki rosyjsko-niemieckie w trakcie I wojny światowej mocno uszkodziły zarówno świątynię, jak i plebanię:
„Plebania jak rzeszoto; w jednym jedynym pokoiku bez dziur w ścianach gnieździ się proboszcz. (…) Kościół silnie ucierpiał;
aż do wnętrza powdzierały się mniejszego kalibru szrapnele; węgły poobijane; dach cały, ale wieża, jak koronka, trzyma się iście cudem;
w nią też zawzięcie celowano” (Czesław Jankowski, Z dnia na dzień Warszawa 1914 – 1915, Wilno 1935 r., s. 311-312).
W roku 1923 ks. proboszcz Tomasz Kakareko (w 1895 roku krótko wikary oszmiański) przeprowadził najniezbędniejsze prace remontowe:
zamurowano wyłomy w ścianach, odbudowano chór, naprawiono dach. Ks. Wacław kontynuował renowacje, przede wszystkim związane
z restauracją wnętrza świątyni i jej wyposażenia. Jego staraniem odnowiono ołtarz główny, do którego wkomponowano figury śś. Piotra i Pawła.
Wincenty Januszewski z Jody podarował parafii sześciogłosowe organy, wykonane przez firmę Wacława Biernackiego w Wilnie.
Po raz pierwszy zagrały podczas uroczystej mszy świętej z okazji 10. rocznicy niepodległości Polski – 11 listopada 1928 roku.
W kolejnych latach wybudowano nowy betonowy chór i odrestaurowano plebanię.

4. Wizyta biskupa pomocniczego Kazimierza Michalkiewicza w Mejszagole, listopad 1928 r.
Obok hierarchy gospodarz parafii ks. Wacław Grabowski, po drugiej stronie Aleksander Lednicki.
Fotografia z albumu ks. Wacława Grabowskiego, zbiory Tadeusza Szynkowskiego.

W 1930 roku, dzięki ofiarności parafian, świątynię wzbogacił piękny baldachim procesyjny. W tym samym roku w prawej nawie zawieszono
obraz Matki Boskiej Bolesnej. Stanowił votum dziękczynne uczniów ze wszystkich szkół gminy mejszagolskiej z okazji 25-lecia odrodzenia się
polskiego szkolnictwa, po ukazie tolerancyjnym cara Mikołaja II z 1905 roku. Ze składek małorolnych chłopów, dla uczczenia 250. rocznicy
odsieczy wiedeńskiej króla Jana III Sobieskiego, zakupiono i ułożono w kościele posadzkę z terakoty w roku 1933.
Na pamiątkę tego wydarzenia proboszcz z darczyńcami posadzili drzewko.

Dzięki zabiegom proboszcza duże wsparcie parafii okazywali wierni. Jednym z najlepszych parafian (tak określał go ks. Wacław)
był Aleksander Lednicki, właściciel pałacu w Bortkuszkach, osobisty przyjaciel ks. Grabowskiego. Ten polski ziemianin zasiadał w pierwszej
Dumie Państwowej. Po obaleniu caratu stanął na czele Komisji Likwidacyjnej do spraw Królestwa Polskiego. Wielu Polaków, korzystając
z jego pomocy, uzyskało dokumenty pozwalające opuścić ogarniętą rewolucją Rosję. Wysoko oceniał jego działalność w Rosji Józef Piłsudski,
z którym zresztą Lednicki spotykał się w Pikieliszkach. Parafię wspomagała także ziemiańska rodzina Houwaltów.

5. Pałac w Bortkuszkach, rok 1933. Na ławce ks. Wacław Grabowski z właścicielem pałacu Aleksandrem Lednickiem,
jego córką Marylą (rzeźbiarką) oraz wnukami Janem i Marią (dziećmi prof. Wacława Lednickiego, ostatniego właściciela Bortkuszek).
Za ks. Grabowskim ks. Jan Korycki, proboszcz w Korwiu. Ostatni kapłan N.N.
Fotografia z albumu ks. Wacława Grabowskiego, zbiory Tadeusza Szynkowskiego.

W 1928 roku w Mejszagole podniośle obchodzono 10. rocznicę odzyskania niepodległości. Uroczystościom patronował gminny komitet społeczny,
składający się z przedstawicieli ziemian, KOP-u, nauczycielstwa, rady parafialnej, administracji gminnej i chłopów. Przed głównymi obchodami
dokonano ekshumacji szczątków żołnierzy poległych w 1920 roku i przełożono je do nowych trumien. Z miejsc czasowego pochówku
ekshumowano również szczątki dwunastu poległych żołnierzy, które przeniesiono na cmentarzyk wojskowy. Ustawiono na nim okazały krzyż
i okolono betonowym ogrodzeniem. W pracach, na wezwanie proboszcza Grabowskiego, brały udział dzieci starszych oddziałów
mejszagolskiej szkoły, młodzież oraz mieszkańcy Mejszagoły i okolicznych wsi. 11 listopada kapłan odprawił mszę świętą, po której tłumny
pochód przeszedł na cmentarz. Ks. Wacław Grabowski poświęcił mogiły, a następnie skierował słowa do wiernych. Podkreślał znaczenie
miłości Ojczyzny, która po miłości Boga zajmuje pierwsze miejsce, miłości, która wymaga największej ofiary, bo ofiary życia.

W okresie sprawowania funkcji proboszcza mejszagolskiego przez ks. Grabowskiego na terenie parafii działały prężnie organizacje katolickie.
Niewątpliwie było to zasługą kapłana, jego osobowości, chęci współpracy z dziećmi, młodzieżą i dorosłymi. Potrafił przyciągnąć liczne grono,
poświęcać im czas, wspomagać, radzić i patronować. Działało Stowarzyszenie Mężów Katolickich, które zrzeszało kilkudziesięciu mężczyzn.
W roku 1932 zawiązała się Krucjata Eucharystyczna, skupiająca kilkudziesięciu uczniów klas początkowych. W roku 1927 powstało ognisko
Stowarzyszenia Młodzieży Polskiej im. św. Kazimierza w Mejszagole. Jego aktywność przejawiała się na płaszczyznach: religijnej,
społecznej i oświatowej. Należała do niego młodzież obojga płci. Stowarzyszenie posiadało swój sztandar i świetlicę. Podejmowało zbiórki
publiczne, znaczna jego część należała do chóru kościelnego, a kilkanaście osób tworzyło zespół teatralny. Ognisko podejmowało także
organizację różnych kursów: gotowania, przygotowywania przetworów domowych, hodowli zwierząt gospodarskich, kurs dla zarządów
SMP sąsiednich parafii, organizowało konkursy. Tadeusz Szynkowski pochodzący z Mejszagoły, autor książki o tamtejszym kościele
„To wszystko Ojczyzna” (Wilno 1999), wskazuje również na istnienie dodatkowo dwóch innych organizacji:
Akcji Katolickiej oraz Stowarzyszenia Kobiet Katolickich.

W okresie swojej posługi w parafii Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Mejszagole ks. Grabowski udzielał komunii świętej dzieciom
ze szkół powszechnych i nauczał religii. Był wizytatorem religii w szkołach powszechnych dekanatu kalwaryjskiego.
W roku 1931 brał czynny udział jako delegat dekanatu kalwaryjskiego w Synodzie Archidiecezji Wileńskiej.
Z okazji jubileuszu 25-lecia kapłaństwa 13 czerwca 1931 roku odprawił mszę świętą w kościele pobernardyńskim w Wilnie.

6. Stowarzyszenie Mężów Katolickich, Mejszagoła rok 1932.
Ks. proboszcz Wacław Grabowski na pierwszym planie. W tle plebania.
Fotografia z albumu ks. Wacława Grabowskiego, zbiory Tadeusza Szynkowskiego.

Korkożyszki – ostatnia parafia na Wileńszczyźnie

W roku 1935 arcybiskup Jałbrzykowski przeniósł ks. Grabowskiego z Mejszagoły do parafii pod wezwaniem śś. Apostołów Piotra i Pawła
w Korkożyszkach w dekanacie święciańskim. Placówka liczyła wówczas 5202 wiernych. Również i w niej podjął intensywną pracę duszpasterską
i społeczną. Troską otaczał stan powierzonej świątyni i jej wyposażenie. 25 sierpnia 1935 roku w Ornianach dokonał poświęcenia kaplicy
pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny, która należała do parafii korkożyskiej i którą ksiądz proboszcz obsługiwał. W roku 1937,
za przyczynkiem ks. Grabowskiego, sporządzono z drewna dębowego i jesionowego bogato rzeźbioną ambonę do kościoła parafialnego.
Kapłan udzielał pierwszej komunii świętej dzieciom ze szkół powszechnych, uczył religii i uczestniczył w lokalnych uroczystościach.
Utrzymywał bliskie relacje z kierownikiem szkoły Janem Maciusowiczem. Wspominał także, że przez cały okres posługi w parafii pełnił funkcję
dyrektora Związku Młodzieży Polskiej. W roku 1938 za pracę oświatową i społeczną otrzymał Medal Niepodległości oraz honorową odznakę
„Za służbę graniczną”. We własnoręcznym życiorysie, sporządzonym po wojnie pisał, że zarówno w trakcie I, jak i II wojny światowej nie ustępował
z parafii i przed okupantami się nie ukrywał. Gdy po wojnie większość parafian zdecydowała się opuścić swoje dotychczasowe miejsce zamieszkania,
taką decyzję podjął również proboszcz. Uzyskawszy zgodę przełożonych wyjechał z Wileńszczyzny wiosną 1946 roku.
W czasie podróży ekspatriacyjnej udzielał posługi duszpasterskiej. Osiadł w Toruniu.

7. Kościół w Korkożyszkach. Ostatnie miejsce pracy ks. Grabowskiego na Wileńszczyźnie, druga połowa lat 30.
Fotografia z albumu ks. Wacława Grabowskiego, zbiory Tadeusza Szynkowskiego.

8. Bogato rzeźbiona ambona, wykonana z drewna dębowego i jesionowego staraniem ks. Wacława Grabowskiego
w kościele w Korkożyszkach w roku 1937. Fotografia z albumu ks. Wacława Grabowskiego, zbiory Tadeusza Szynkowskiego.

Na toruńskich Wrzosach

Początkowo zamieszkał przy ulicy Reja u swojej siostry. Po upatrzeniu sobie opuszczonej parafii Toruń-Wrzosy zwrócił się
do miejscowego dziekana ks. dr. Janka o jej przydzielenie. Otrzymawszy najpierw 11 września 1946 roku ustną nominację
ks. biskupa – ordynariusza Kazimierza Kowalskiego, a 18 października zatwierdzenie pisemne na administratora parafii św. Antoniego,
rozpoczął pracę. W wyniku działań wojennych budynki kościelne mocno ucierpiały. Nie można było odprawiać nabożeństwa w kościele,
ani mieszkać na plebanii. Parafianie odremontowali w 1945 roku kościół, a ks. Wacław odmalował oraz wyposażył w dwa boczne ołtarze,
ambonę, chrzcielnicę oraz nowe ławki. Betonowym płotem ogrodził przykościelny plac, a odremontowaną plebanię doprowadził
do stanu mieszkalnego. Założył kronikę parafialną z ilustracjami, dzięki czemu okres jego posługi jest stosunkowo dobrze udokumentowany.
Po wojnie na nowo zorganizował pracę duszpasterską i życie parafialne. Uczył religii w szkole podstawowej na Wrzosach.
Przez wiele lat pełnił również posługę spowiednika ss. elżbietanek w szpitalu miejskim w Toruniu.
W roku 1956 ks. Grabowski obchodził złoty jubileusz swojego kapłaństwa.

Po 12 latach pracy kapłańskiej w Toruniu przeszedł na emeryturę. 1 maja 1958 roku biskup ordynariusz przychylił się do prośby kapłana
i zwolnił go z obowiązków administratora parafii św. Antoniego, zezwalając na zamieszkanie w miejscu dotychczasowej posługi.
Żywo interesował się współczesnymi problemami. Nadal pomagał w parafii oraz innym kapłanom.

Zmarł 5 lipca 1961 roku w szpitalu miejskim przy ulicy Batorego w Toruniu. Mszę świętą żałobną w asyście celebrował infułat ks. prałat dr Jank
i to on wygłosił mowę żałobną. W ostatniej drodze zmarłemu towarzyszyły tłumy wiernych z całego Torunia i długi szpaler księży.
Podczas ceremonii pogrzebowej śpiewał chór bazyliki św. Jana, a mowę pożegnalną nad grobem wygłosił przedstawiciel Kurii Białostockiej
ks. prof. Stanisław Bielawski. Spoczął jako pierwszy kapłan na cmentarzu parafialnym na Wrzosach.

Przed śmiercią ks. Wacław Grabowski przekazał swoją stułę pochodzącemu z Mejszagoły kapelanowi Stowarzyszenia Kombatantów
Polskich, ks. płk. Aleksandrowi Szyrwińskiemu. Została ona wykonana w latach 30. w Wilnie, w czasach gdy kapłan sprawował probostwo
w Mejszagole. Dziś znajduje się w Muzeum ks. Józefa Obrembskiego w Mejszagole.

W roku 1946 tak scharakteryzował ks. Wacława Grabowskiego i jego przedwojenną działalność oświatową Stanisław Starościak,
były inspektor szkolny powiatów oszmiańskiego i wileńsko-trockiego: „Z wielką przyjemnością stwierdzam dziś współpracę i współdziałanie
księdza proboszcza parafii Graużyskiej i Miejszagolskiej z władzami oświatowymi na terenie powiatów wymienionych. Już po rozpoczęciu pracy
w powiecie oszmiańskim w roku 1924 zastałem księdza proboszcza na stanowisku etatowego prefekta szkół powszechnych w gminie graużyskiej.
Jego autorytet i wpływ w otoczeniu przyczynił się wielce do zdobycia środków na zaopatrzenie szkół w sprzęt szkolny, pomoce naukowe,
dostarczenie szkołom odpowiedniego pomieszczenia. Udział księdza proboszcza w komisji oświatowej sejmiku powiatowego w charakterze
przewodniczącego przyczynił się wiele do podniesienia strony gospodarczej szkół i wzmożenia opieki nad dziećmi ubogich rodziców,
a na stanowisku przewodniczącego (dwa słowa nieczytelne) w gminie miał ksiądz proboszcz sposobność wywierania odpowiedniego wpływu
na współpracę nauczycieli w gminie w dziedzinie pedagogicznej i przyczynił się do podniesienia ideowego ustosunkowania się młodych jeszcze
niewykwalifikowanych nauczycieli do oczekujących ich wielkich zadań pracowników oświatowych w terenie.
Powołanie Go do spełniania funkcji płatnika rejonu świadczyło o wielkim zaufaniu nauczycieli do swego kolegi i prefekta,
co w dużym stopniu ułatwiało realizowanie powyższych zadań kulturalno – oświatowych młodego Państwa Polskiego wśród ludności terenu”.
(Stanisław Starościak, pismo do Kurii Biskupiej w Pelplinie z dnia 8 sierpnia 1946 roku, ze zbiorów Archiwum Diecezji Pelplińskiej).

Literatura:
Dziennik Urzędowy Kuratorium Okręgu Szkolnego Wileńskiego, Wilno, 1 czerwca 1932;
Orędownik Diecezji Chełmińskiej, Listopad – Grudzień 1961, numer 11 – 12;
Srebrakowski Aleksander, Sejm Wileński 1922 roku – idea i jej realizacja, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1993;
Red. Szerląg Alicja, Polskie Szkolnictwo i oświata na Litwie, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1998;
Szynkowski Tadeusz, To wszystko Ojczyzna, Wydawnictwo Polskie w Wilnie, 1999;
Zgliński Marcin, Kościół parafialny p.w. śś. Piotra i Pawła w Graużyszkach w: Materiały do dziejów sztuki sakralnej na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej, część III, Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa wileńskiego, tom 1, Kraków 2005.

Netografia (dostęp: 15.05.2023)
- http://antoni-torun.pl/waclaw-michal-grabowski/
- http://www.oszmianszczyzna.pl/strona_grauzyszki_historia.html

Archiwalia:
Centralne Archiwum Państwowe Litwy: akta personalne posłów 1922;
Archiwum Diecezji Pelplińskiej: teczka personalna księdza Wacława Grabowskiego;
Album fotograficzny ks. Wacława Grabowskiego.